Ælfric's Lives of Saints
by Ælfric, translated by Gunning / Wilkinson
Passion of Chrysanthus and his Wife Daria
1377629Ælfric's Lives of Saints — Passion of Chrysanthus and his Wife DariaGunning / WilkinsonÆlfric


iii. kal. decembr: passio chrisanti et dariæ sponse eivs.

On ðam timan ðe nvmerianvs casere001
rixode
þa ferde sum æðelboren man
frā alexandrian byrig to rome byrig ·
polemius gehaten · se ƿæs hæþengilda ·
⁊ he hæfde ænne sunu gehaten crisantus ·

Se kasere hine underfeng ða mid fullū ƿurðmynte ·006
⁊ þa romaniscan ƿitan hine ƿurðodon sƿyðe ·

Þa befæste he his sunu sona to lare008
to ƿoruld-ƿisdome  he uð-ƿita ƿurde ·
for-ðam-þe on þā dagum ne mihte nan man beon geþogen
buton he hæþene béc hæfde geleornod ·
⁊ þa cræftas cuþe þe kaseres þa lufodon ·

Crisant᷒ þa leornode mid leohtū andgite ·013
⁊ mid gleaƿū mode grāmatican cræft ·
⁊ þa hæðenan béc · oþ- þa halgan godspel
hī becómon to hande · þa cƿ̅ he to him sylfum ·

Sƿa lange ic leornode þa ungeleaffullan béc017
mid þeostrū afyllede · oþ- ic færlice becō
to soðfæstnysse leohte · ⁊ ic snoter ne beo
gif ic cyrre to þeostrum frā þam soðan leohte ·

Uton healdan fæste þone fægeran gold-hord021
nelle ic hine for-leosan · nu ic sƿa lange sƿanc ·
un-nyt ic leofode gif ic hine nu forlæte.

He began þa to secenne sƿyðe ða cristenan ·024
oð he ofaxode ænne arƿurðne mæsse-preost ·
on fyrlenū ƿunigende · ⁊ he fægnode þæs ·

He ƿearð þa gefullod æt þā fore-sædan preoste ·027
⁊ leornode his geleafan mid þā halgan lareoƿe ·
sƿa  he þone cristen-dom cuðe be fullan ·
⁊ began to bodigenne bealdlice þone hælend ·

Þa ge-stodon | his frynd his fæder ⁊ cƿædon ·031

To plihte þinre æhta ⁊ þines agenes heafdes032
bodað þes þin cnapa sƿa bealdlice be criste ·
ƿurðe hit þam casere cuþ ne canst þu þe nænne ræd ·

Þa gebealh hine se fæder · ⁊ gebrohte þone sunu035
on leohtleasū cƿearterne · ⁊ beleac hine þær ·
⁊ on æfen symle sende hī bigleofan
lytelne ⁊ ƿacne · ⁊ he ƿunode þær sƿa ·

Þa sædon þa magas eft sona þam fæder ·039

Gif þu ƿille þinne sunu geƿeman frā criste ·040
þonne most þu him olæcan · ⁊ eft-mettas beodan ·
⁊ dó  he ƿifige þonne ƿile he forgitan
siððan he ƿer bið  he ƿæs cristen ·

Þas gesƿencednyssa · ⁊ þas sƿeartan þeostra044
þe þu him dest to ƿite · aƿendaþ þa cristenan
hī sylfū to ƿuldra · na to ƿitnunge ·

Se fæder þa het feccan of þā fulū cƿearterne047
þone gesƿenctan cniht · ⁊ hine sona scrydde ·
mid deorƿurðū reafum · ⁊ het dæftan his búr ·
mid pallum · ⁊ mid ƿah-ryftū · ƿurðlice þam cnihte ·

He funde eac sona fif mædena him to ·051
ƿlitige ⁊ rance · to ƿunigenne mid hī ·
⁊ hét  hi aƿendon mid heora ƿodlican plegan
his geþanc frā criste · ⁊ cƿ̅  hi sceoldon
sylfe hit gebicgan · gif hi ne bigdon his mód ·

He sende him eac gelome sanda · ⁊ estas ·056
ac se cniht forseah þa sanda · ⁊ drencas ·
⁊ þa mædena onscunode · sƿa sƿa man deþ næddran ·

He læg on gebedū · ⁊ forbeah heora cossas ·059
⁊ bæd þone hælend  he ge-heolde his clænnyse ·
sƿa sƿa he heold Iosepes on ægipta lande ·

He andette eac gode mid eallum mode ⁊ cƿ̅ ·062

Ic bidde þe drihten  þu dó þæs næddran063
 hí ealle slapon on minre gesihðe nu ·
 hí aƿræccan ne magon mid heora ƿodlican ple|gan
ænige galnysse on me for-ðan-þe ic truƿige on þe ·

Mid-þam-þe crisantus clypode þas ƿord to gode ·067
þa slepon þa mædene sƿa sƿarū slape ·
 man hi aƿreccan ne mihte butan man hi aƿurpe
ut of þæs cnihtes bure þe ða clænnysse lufode ·

Ƿið-utan þā bure hí æton ⁊ ƿacodon ·071
⁊ sƿa hraðe sƿa hí in-eodon hí ƿurdon on slæpe ·

Þis ƿearð þa gesǽd sona þā fæder ·073
⁊ he beƿeop þone sunu sƿilce he dead ƿære ·

Þa cƿ̅ sum rædbora  [þæt @ Skeat] chrisantus leornode075
dry-cræft æt þā cristenū ⁊ ofer-com mid þam
þa bileƿitan mædene on þam bure sƿa eaþelice ·
⁊ tihte þone fæder  he funde sum mæden
on cræftum getogen · þe cuþe him ⁊ƿyrde ·

Þa ƿæs sum mæden ƿundorlice cræftig080
on þære ylcan byrig æþelborenre mægðe
daria gehaten on hæðenscipe ƿunigende ·
ƿlitig on ƿæstme · ⁊ on uðƿitegunge snoter ·

Polemius þa sona sende his frynd084
to þam mædene darian ⁊ micclum ƿæs biddende ·
 heo chrisantum geƿemde fram criste mid spræce ·
⁊  heo hæfde hine hire to ƿere syððan ·

Him geƿearð þa æt nextan  heo ƿolde sƿá don ·088
⁊ com þa geglenged mid golde to þā cnihte ·
⁊ scinendum gymstanum sƿilce sun-beam færlice ·
⁊ hine frefrode mid hire fægerum ƿordum ·

Þa cƿ̅ crisantus hire to mid clænū mode þus ·092
sƿyðe þu geglengdest mid golde þe sylfe
 þu mid þinre ƿlite mine ƿillan aidlige ·
ac þu mihtest habban þone hælend to brydguman
gif þu hine lufodest · ⁊ heolde þe clænlice ·
on ungeƿemmedū mægðhade · ⁊ þu ƿurde sƿa ƿlitig
ƿiþ-innan on mode · sƿa sƿa þu ƿið-utan eart ·

Daria him ⁊ƿyrde · ne | dyde ic for galnysse099
 ic þus gefreteƿod ferde in to þe ·
ac þines fæder ƿóp ic ƿolde ge-stillan
 þu him ne losige ne huru þam godū ·

Crisant᷒ þa axode betƿux oþrum spræcū ·103

Hƿilce godnysse hæfde eoƿer god saturn᷒104
þe abát his suna þonne hí ge-borene ƿæron ·
sƿa sƿa his biggengan on heora bocū aƿriton ·

Oþþe hƿilce godnysse hæfde se grālica Iouis107
se þe on fulū foligre leofode on ƿorulde ·
⁊ his agen sƿustor him geceas to ƿife ·
⁊ manega manslihtas ⁊ morð-dæda gefremode ·
⁊ dry-cræft arærde to bedydrigenne þa unƿaran? [sic @ Skeat]

Oððe hƿylc halignyss ƿæs on þā hetelan ercule112
þam ormætan ente · þe ealle acƿealde
his nehgeburas · ⁊ forbærnde hine sylfne
sƿa cucenne on fyre · siððan he acƿeald hæfde
men · ⁊ þa leon · ⁊ þa micclan næddran? [sic @ Skeat]

Hƿilc beoð þa lytlan godas on to gelyfenne117
nu þa fyrmestan godas sƿa fúllice leofodon? [sic @ Skeat]

Crisantus þa sƿa lange to geleafan tihte119
darian mid ƿordum · oþ- heo ge-ƿende to gode
forlætenum gedƿylde deoflicra biggenga ·

Hi ƿurdon þa anræde · ⁊ ƿunodon ætgædere122
gehiƿodum synscipe · ⁊ gehealdenre clænnysse ·
oþ daria under-feng fulluht on gode ·
⁊ godes béc leornode æt þā gelæredū cnihte ·
⁊ hire mod gestrangode on mægðhade ƿunigende ·

Ƿurdon þa on fyrste fela men gebigde127
þurh heora drohtnunge frā deofles biggengū
to cristes geleafan ⁊ tó clænū life ·

Cnihtas gecyrdon þurh crisantes lare ·130
⁊ mædenu þurh darian manega to drihtne
forlætenū synscipe · ⁊ gesƿæsū lustū ·
oþ sume men astyrodon sace be þysum ·
⁊ hí ƿurdon geƿrehte to þā ƿæl-hreoƿan deman ·
þe | on þone timan geƿeld þære ƿidgillan rome byrig ·

Hƿæt þa se hæðena dema het ge-hæftan crisantū136
⁊ darian samod for drihtnes geleafan ·
⁊ mid mislicum ƿitū hét hí geƿitnian oð deað ·
gif hí noldon ge-offrian þā arƿurðum godū ·

Crisant᷒ ƿearð betæht hundseofontigū cempū ·140
⁊ hi hine bundon hetelice sƿiðe ·
ac þa bendas toburston sona sƿa he gebunden ƿæs ·

Hi gebundon hine eft · oft ⁊ gelome143
ac þa bendas toslupon sƿa sƿyðlice him fram ·
 man ne mihte to-cnaƿan hƿæðer hí gecnytte ƿæron ·

Þa yrsodon þa cempan ongean þone cristenen cniht ·146
⁊ gesettan hine þa on ænne heardne stocc ·
⁊ his sceancan gefæstnodon on þā fot-copsū
bysmrigende mid ƿordū þone halgan ƿer ·
ac se fot-cops aƿende ƿundorlice to þrexe ·
⁊ eall to duste þurh drihtnes mihte ·

Þa ƿendon þa cempan  he cuðe dry-cræft ·152
⁊ beguton hine ealne mid ealdū miggan ·
ƿendon  se migga mihte aidlian
ealne his scincræft · ac hí sƿuncon on idel
forðan-þe se migga þurh godes mihte
ƿearð to sƿetū stence sona aƿend ·

Hi behyldon þa ardlice ænne oxan mid graman ·158
⁊ besyƿodon crisantū sƿa mid þære hyde
to his nacodū lice · ⁊ ledon hine ongean þa sunnan ·

He læg sƿa ealne dæg on þære ormætan hætan ·161
ac seo hyd ne mihte aheardian · him abutan ·
ne þam halgan derian on þære hatan sunnan ·

Hi tigdon þa his sƿuran sƿiðe mid racen-teagū ·164
⁊ his handa samod mid heardū isene ·
⁊ þa fét togædere mid grālicū anginne ·
⁊ ƿurpon hine sƿa gebundene into anū blindum cƿearterne ·

Þa toslupon þa bendas on his sƿuran ⁊ handū168
⁊ þær scean mi|cel leoht sƿa sƿa of manigū leohtfatū ·

Þa cempan þa cyddon  claudio heora ealdre ·170
⁊ he sylf cō þær-to · ⁊ geseah  leoht ·
⁊ het hine utgán · ⁊ began hine to axienne ·

Hƿæt is seo micele miht þinre morð-cræfte173
 þu þyllic gefremast þurh feondlicne dry-cræft ·

Ic ge-ƿylde for-oft þa anrædan dry-men175
⁊ ælcne ƿicce-cræft ic eaðelice ofer-sƿiðde ·
⁊ þa chaldeiscan ƿigleras · ⁊ þa ƿurm-galeras
ic mihte geƿyldan to minū ƿillan æfre ·
⁊ ic næfre ne afunde sƿa fæstne dry-cræft ·

Ic ƿille nu sƿa-þeah  þu aƿende þe sylfne180
fram þinū cristendome ⁊ gecƿeme urū godum ·
mid arƿurðum offrungum ·

Him andƿyrde þa crisantus ·182

Þu mihtest to-cnaƿan gif þu cuþest ænig god183
 ic mid dry-cræfte ne dyde þas þing ·
ac me fylste god sylf mid god-cundre mihte ·

Þine godas ne geseoþ ne soðlice ne ge-hyrað186
ac syndon ⁊gitlease mid leade gefæstnode ·

Claudius þa hét hine hetelice sƿingan188
mid greatū gyrdū for his goda teonan ·

Þa ƿurdon þa gyrda ƿundorlice gehnexode190
færlice on heora handum sƿilce hit fæðera ƿæron ·

Þa þa hí man heold hi ƿæron hearde · ⁊ hostige ·192
þonne man sloh · sona hi hnexodon ·

Claudius þa hét þone halgan forlæton ·194
⁊ hine siððan scrydan ⁊ he sylf clypode ·

Nis þeos miht of mannum · ac is godes mærð196
þe ealle þas ƿita geƿylde sƿa eaðelice ·
hƿæt ƿille ƿe leng dón buton licgan ealle
æt his arƿurðū cneoƿum · ⁊ eadmod-lice biddan
 he us geþingie to þyllicū gode
þe his biggengan macaþ sƿa mihtige on geƿinne ·

Hi feollon þa ealle mid fyrhte to his cneoƿū ·202
⁊ claudius hī cƿ̅ to ·

Ic on-cneoƿ to soþan203
 þin god is soð god · ⁊ ic | sylf nu bidde
 þu me ge-þingie hu ic ƿurðe his biggenga ·

Crisant᷒ him ⁊ƿyrde ·206

Ne þearft þu yrnan on fotū206
ac mid geleafan gán  þu god on-cnaƿe ·

Sƿa micclum he bið andƿerd anū gehƿilcū men ·208
sƿa micclum sƿa he hine secð mid soþum geleafan ·

Crisantus hí lærde þa oþ- hí gelyfdon on god ·210
claud[i]us ⁊ his ƿíf hilaria gehaten ·
⁊ heora tƿegen suna · nasón ⁊ maurus ·
⁊ heora maga fela to fulluhte hí gebugon ·
⁊ þa hund-seofontig cempan þe claudius beƿiste ·
ƿurdon gefullode mid heora freondum þæs dæges ·

Hi ealle þa ƿunodon ƿuldrigende heora drihten216
⁊ geornlice leornodon heora geleafan æt crisante ·
⁊ ƿiscton  hí moston ƿite þroƿian for criste ·

Hit bið lang-sū to aƿritene þa ƿundra þe hí gefremodon219
ealle be ende-byrdnysse for-þan-þe ƿe efstað sƿyðe
eoƿ mannum to secgenne hu hí gemartyrode ƿæron ·

Numerianus se casere þære cristenra ehtere222
þa þa him ƿearð cuð  claudius gelyfde ·
⁊ ealle þa cempan cristene ƿæron ·
þa hét he niman claudium ⁊ lædan to sǽ ·
⁊ ƿurpan hine ut mid anū ƿeorc-stane ·

He het beheafdian siððan þa hund-seofontig cempan227
butan heora hƿilc ƿolde aƿegan his geleafan ·
ac hí ealle efston anrædlice to slæge ·
⁊ claudies tƿegen suna cƿædon  hí ƿæron
on criste gefullode · ⁊ under-fón ƿoldon deað ·
mid þam cempum · for cristes geleafan ·

Hi ƿurdon þa ofslagene samod for criste ·233
⁊ hilaria se eadiga [sic @ Skeat] eac ƿearð gelæht
to þam martyr-dome · fram þam manfullan ·

Þa bæd heo þa cƿelleras · þe hi to cƿale læddon236
 heo moste ærest hí ardlice gebiddan ·
⁊ heo sƿa dyde · ⁊ drihtnes | lichaman underfeng ·
⁊ on þam gebedum geƿát of ƿorulde to criste ·

Efter þysum ƿearð se halga ƿer crisantus240
on cƿearterne gebroht · sƿa sƿa se casere hét ·
 he mid darian for drihtnes ge-leafan
on mislicum ƿitū gemartyrod ƿurde ·

 cƿeartern ƿearð afylled mid fulū adelan ·244
⁊ butan ælcum leohte atelice stincende ·

Daria se eadiga [sic @ Skeat] frā þā arƿurþan246
ƿæs on-sundran gehæft · ⁊ hí man sende þa
to myltestrena huse þam manfullan to gamene ·
ac god hí gescylde ƿið þa sceandlican hæðenan ·

 an-þræce cƿeartern þe crisantus on ƿæs ·250
ƿearð onliht sona ƿundorlice þurh god ·
⁊ þær ƿynsum bræð ƿerodlice stemde ·
⁊ an leo utbærst ut of þære leona pearruce ·
⁊ arn to darian þurh drihtnes sande ·
þær heo læg on gebédum · ⁊ alǽt to eorðan
astræhtum limum ƿið þæt geleaffulle mæden ·

Þa ƿoldon ða hæðenan habban hi to bysmore ·257
⁊ nyston  se[o] leo læg inne mid hire ·
eode þa heora an into þam mædene ·
ac seo leo hine gelæhte · ⁊ alede hine adune
⁊ beseah to darian sƿylce heo axian ƿolde ·
hu he[o] ƿolde be him þa he ge-ƿyld læg ·

Daria þa cƿ̅ · to þam deore þus ·263

Ic þe halsige þurh crist  þu þam cnihte ne derige ·264
ác læt hine butan ege hlystan minre spræce ·

Þa forlét seo leo þone ungeleaffullan cniht ·266
⁊ forstód him þa duru  he darian gespræce ·
⁊  nan oþer man ne mihte in to him ·

Daria þa cƿ̅ to þam ofdræddan men ·269

Efne þeos reþe leo arƿurðað nu god ·270
⁊ þu gesceadƿisa man þe sylfne for-dest ·
⁊ þu fægnast earmincg on þinre fulan galnysse ·
þurh þa ðu scealt ƿeopan ⁊ ƿite þroƿian ·

Þa gesohte hé hí | ⁊ sæde mid fyrhte ·274

Let me gan gesund út ⁊ ic syððan bodige275
mannum þone hælend þe þu mærsast ⁊ ƿurðast ·

Þa het daria  deor him ryman út ·277
⁊ he arn út arƿurðigende god ·
⁊  halige mæden hire mihte cyðende ·

Þa ƿoldon þa hæþenan hetan þære leo280
ac heo gelæhte æfre · ænne · ⁊ ænne ·
⁊ brohte hí to darian þurh drihtnes mihte ·

 mæden þa cƿ̅ to þam mannū þus ·283

Gif ge ƿyllað gelyfan on þone lifigendan crist ·284
þonne mage gé gán un-amyrrede heonan ·
gif ge þonne nellað þone geleafan habban ·
nát ic gif eoƿre godas eoƿ gehelpan magon ·

Hi ealle þa clypodon sƿilce mid anre stemne ·288
se ðe on crist ne gelyfe · ne cume he cucu heonon ·
⁊ hí eodon þa ut ealle clypigende ·

Eala ge romaniscan leoda gelyfað to soþan291
 nan oþer god nys butan criste anū ·

Þa ƿearð se heah-ge-refa hearde gegremod ·293
⁊ hét ontendan fyr ætforan þære dura
þær daria inne ƿæs mid þam deore samod
ƿolde hi for-bærnan butu ætgædere ·

Þa forhtode seo leo for þam fyre þearle297
ac daria cƿ̅ to þā deore þus ·

Ne beo þu afyrht þis fyr þe ne derað299
ne þu ne bíst ofslagen ær-þan-þe þu sylf acƿele ·
gang þe nu orsorh aƿeg · ⁊ god ahret ·
þone þe ðu ƿurðodest mid þinum ƿeorcū to-dæg ·

Þa eode seo leo alotenum heafde303
to-middes þæs folces freolice aƿeg ·
⁊ þa þe heo ær gefeng ƿurdon gefullode
siððan hí on-cneoƿan crist þurh ða leon ·

Þis ƿearð þa gecyd þam casere sona ·307
⁊ he het mid graman his heah-ge-refan geniman
crisantum ⁊ darian · ⁊ acƿellan hí mid ƿitum ·
gif hi noldon offrian þam arleasum godū ·

Se heah-gerefa þa het on hengene astreccan311
þone halgan crisantū · ⁊ mid candelum bærnan
buta | his sidan · þa to-bærst seo hengen
mid eallū ðam cræfte · ⁊ þa candela acƿuncon ·

Ealsƿa þa oþre men þe yfelian ƿoldon315
þa halgan darian · drihten hí gelette
sƿa  heora sina sona forscruncon ·
sƿa hƿá sƿa hi hrepode ·  hí hrymdon for ece ·

Hƿæt ða celerinus se forscyldegoda gerefa319
mid fyrhte ƿearð for-numen · ⁊ ferde to þam casere ·
⁊ sæde him be endebyrdnysse þa syllican tacne ·

Numerian᷒ þa se manfulla casere322
tealde  to dry-cræfte · na to drihtnes tacnum ·
⁊ het lædan buta þa halgan togædere
to anū sand-pytte · ⁊ setton hí þær-ón
⁊ be-ƿurpan mid eorþan · ⁊ mid ƿeorc-stanum ·

Hí ƿurdon þa buta bebyrigde sƿa cuce ·327
sƿa sƿa se casere hét · ⁊ hí mid clænnysse ferdon
of ƿorulde to ƿuldre to ƿunigenne mid criste ·

Þær ƿurdon gefremode fela ƿundra þurh god ·330
⁊  folc geƿurðode þa ƿuldorfullan halgan ·
⁊ gelome sohton mid geleafan þider ·

Hit gelamp þa on fyrste þa þa  folc þider sohte333
to þam micclan screfe · þær þa martyras lagon ·
 se casere hét ahebban ænne ƿah
to þæs scræfes ingange ·  hí út ne mihton ·
⁊ hét afyllan  clyf færlice him on-uppan ·
 hi ealle to-gædere heora gastas ageafon ·
mid eorðan of-hrorene · ⁊ hí rixiað mid gode
on þam ecan life for heora geleafan acƿealde ·

Ƿe ƿurþiað godes halgan · ac ƿite ge sƿa-þeah341
 þam halgū nis nan neod ure herunge on þam life ·
ac us sylfum fremað   ƿe secgað be him ·
ærest to gebysnunge ·  ƿe þe beteran beon ·
⁊ eft to þing-rædene þonne us þearf bið ·

Mycel ehtnys ƿæs þa ða hí ƿæron gemartyrode ·346
ac git cymð earfoþre ehtnys on anticristes tocyme ·
forþan-þe þa martyras | ƿorhton manega ƿundra þurh god ·
⁊ on anticristes timan ateoriað þa ƿundra ·
⁊ se deofol ƿyrcð þonne ƿundra þurh his scin-cræft ·
mid leasum gedƿimorū to dƿeligenne þa geleaffullan ·

Mycel angsumnys bið þā arƿurðum halgum ·352
 se feondlica ehtere fela tacna ƿyrce ·
⁊ hi sylfe ne moton sƿa þa martyras dydon ·
ƿundra æteoƿigende on þam ƿyrstan timan ·

Hi beoð sƿa-þeah ge-healdenne þurh þæs hælendes mihte356
gif hí heora geleafan gehealdað oð ende
on þam earfoðum ehtnyssum þæs arleasan deofles ·

Sƿa sƿa se hælend cƿ̅ on his halgan godspelle ·359
se þe þone antecrist eaðelice fordeð ·

Þam sy ƿuldor ⁊ lof á to ƿorulde · Amen ·361